Tây Bắc là nơi có số lượng người H’Mông hay dân tộc H’Mông sinh sống đông đảo nhất. Theo tính toán có khoảng 200.000 người chia làm người Mông Trắng và Mông Hoa. Không chỉ sở hữu nét văn hóa đặc sắc mà ngay cả thiết kế nhà ở người H’Mông cũng khiến cho nhiều khách du lịch cảm thấy thích thú. Đa số nhà được làm bằng gỗ, độc đáo nhất phải kể đến ngôi nhà trình tường đất, lợp ngói âm dương hay lá nứa.
Vì nơi đây là vùng núi đá với khí hậu khắc nghiệt, lạnh về mùa đông nên nhà của người H’mông đảm bảo phải kín đáo, chắc chắn. Vậy có điểm gì đặc biệt trong thiết kế của họ, hãy cùng chúng tôi tìm hiểu nhé!
1. Tìm hiểu phong thủy kiến trúc trong thiết kế nhà ở người H’Mông
Với người miền xuôi khi xây nhà thường dựa vào các thuyết phong thủy, xem tuổi gia chủ, chọn hướng nhà, hướng đất… Và đương nhiên người H’Mông cũng có cách làm riêng của họ. Người H’Mông sẽ lấy 3 hạt thóc, hoặc ngô rắc xuống khu đất đã chọn. Sau đó đặt bát hoặc chậu gỗ lên trên. Khi đã thắp 3 nén hương khấn thần Đất, đốt 3 tờ giấy bản xin Thổ công thổ địa cho gia chủ.
Tiếp sau nhà chủ sẽ quay lại vào sáng hôm sau, hoặc sau 3 tháng mà hạt thóc, ngô vẫn còn nguyên thì nghĩa là đất ở đó rất tốt, làm được nhà. Còn nếu mà ngô thóc bị kiến, sâu ăn nghĩa là đất xấu, phải tìm địa điểm khác.
2. Vị trí làm nhà của người H’Mông
Vì sống ở vùng núi cao nên thiết kế nhà ở người H’Mông sẽ dựa lưng vào sườn núi. Mỗi bản làng thường có từ 2-3 nóc nhà trở lên. Cũng có nơi chỉ có 1 dòng hộ hoặc nhiều dòng họ quây quần sống với nhau. Với người H’Mông thì hầu như nhà nào cũng trồng một vài cây đào, mận hoặc lê.
Đó là lý do vì sao vào mùa du lịch, các bạn trẻ thường kéo nhau lên đây để khám phá, chụp ảnh. Nhìn những cây đào nở đỏ, hoa mận, lê nở trắng tạo nên bức tranh tuyệt đẹp.
3. Khám phá đặc trưng thiết kế nhà ở của người H’Mông
Trong thiết kế nhà ở người H’Mông dù to hay bé đều có 1 sự thống nhất theo khuôn mẫu, đó là có 3 gian 3 cửa. Bao gồm 1 cửa chính, 1 cửa phụ và tối thiểu phải có 2 cửa sổ. Ngôi nhà của người H’Mông có thể có 1 hoặc 2 chái nhà nhưng đều không liên quan trực tiếp đến 3 gian nhà chính.
Theo nghiên cứu, 3 gian nhà chính của người H’Mông được sắp xếp như sau:
+ Gian bên trái: dùng để đặt bếp nấu nướng và buồng ngủ riêng của vợ chồng chủ nhà
+ Gian bên phải: dùng để đặt bếp sưởi và giường của khách
+ Gian chính giữa: thường rộng hơn 2 gian bên và trở thành nơi để bàn thờ ông bà tổ tiên, nơi tiếp khách, ăn uống chung của gia đình.
Điểm khác biệt của thiết kế nhà ở người H’Mông so với người Việt là sắp đặt bếp nấu nướng ngay trong nhà. Bếp của họ thường ít khi tắt lửa mà lúc nào cũng có ngọn lửa mang đến sự ấm áp cho toàn bộ ngôi nhà.
Bên cạnh đó, sàn gác còn có thể làm nơi ngủ mỗi khi có đông khách đến chơi. Một điểm khác nữa là phụ nữ đều không được phép ngủ trên gác. Kể cả khi cha mẹ chồng, con trai trong nhà đi vắng thì con dâu cũng không được lên gác. Nếu mà muốn lấy vật gì không được trèo thẳng lên mà đứng ở dưới bậc thang rồi khều.
Theo quan niệm thiết kế nhà ở người H’Mông, các ngôi nhà sẽ không được dính sát vào với nhau, kể cả là anh em ruột thịt. Họ cho rằng khi làm ma cho người chết, người ta có tục lệ thổi kèn, khèn, vác nỏ đi xung quanh nhà 3 lần đi, 5 lượt về với nam giới, 5 lượt đi, 7 lượt về với nữ giới để xua đuổi ma đói, ma yếu không về quấy rầy gia đình.
Do vậy nếu nhà dính vào nhau, khi nhà có tang sẽ không tiến hành được nghi lễ trên. Đám tang không làm đúng luật lệ tổ tiên thì người mất và cả người sống cũng không được yên ổn. Đây chính là nét văn hóa độc đáo của người H’Mông được áp dụng trong thiết kế nhà ở.
4. Tìm hiểu nhà tường trình – nét văn hóa nổi bật của người H’Mông
Nhắc đến người H’Mông, nhiều người sẽ biết đến nhà tường trình và chúng cũng có điểm đặc trưng dễ nhận ra.
Đồng bào người H’Mông rất chú trọng chọn đất làm nhà nên sau khi chọn được đất tốt, người ta tiến hành san kê, kê móng và trình tường nhà. Công việc này được tiến hành công phu, không cho người lạ vào khu vực, đặc biệt là phụ nữ.
Để dựng được nhà tường trình, người H’Mông làm những chiếc khuôn gỗ dài khoảng 1,5m, rộng khoảng 0.5m. Khi trình tường, họ đổ đất đầy các khuôn gỗ, dùng vồ nền chặt đất. Loại đất dùng để làm trình tường cần được loại bỏ sạch rễ, đá hay cỏ rác.
Lúc xây dựng, người H’Mông huy động vài chục thanh niên cường tráng trong bản. Cứ như vậy khuôn nọ nối tiếp khuôn kia cho đến khi hoàn thành. Khi đã xây xong, nhà chủ sẽ chọn ngày tốt nhất để vào rừng chặt hạ cây cột cái, cây đòn nóc.
Trước lúc chặt cây cũng phải thắp 3 nén hương. Sau đó cắm 3 tờ giấy bản vào gốc cây khấn thần Rừng, thần Cây cho xin gỗ về làm nhà. Chỉ như vậy thì nhà cửa mới yên vui, thành viên khỏe mạnh, gia đình hạnh phúc. Khi chặt xong, họ đem thẳng từ rừng về, không được phép đặt xuống đất mà phải cho lên nóc ngay.
Hai cây cột ở gian gữa và cây đòn nóc được coi là cột chủ đạo trong nhà, thể hiện sự cứng cáp, ngay thẳng nên cây phải không bị sâu, cụt ngọn, mối mọt. Với người H’Mông thì 2 cây này có vị trí rất quan trọng trong đời sống tâm linh.
Phần cửa chính ra vào cũng phải chọn gỗ tốt để làm. Cửa phải được mở vào phía trong, không cài bằng then sắt mà cài bằng then gỗ. Ngoài ra thì tất cả ngôi nhà được xếp đá xung quanh vô cùng chắc chắn. Để có được hàng rào như vậy thì gia chủ và mọi người đã mất hàng tháng để nhặt những viên đá tốt nhất.
Trải qua nhiều thế kỷ, thiết kế nhà ở người H’Mông vẫn được đánh giá là độc đáo, sáng tạo nhưng cũng rất thuận tiện, phù hợp với điều kiện sinh hoạt, tự nhiên ở vùng núi cao. Đây là điểm đáng quý khi họ giữ được nét văn hóa truyền thống của dân tộc.